Próchnicę powodują bakterie płytki nazębnej, które metabolizują cukry zawarte w jedzeniu tworząc kwasy, które rozpuszczają szkliwo, a następnie zębinę.

Podstawą są prawidłowe nawyki w zakresie higieny zębów oraz odżywiania. Znaczenie ma

• skuteczność mycia zębów (właściwe i umiejętne zastosowanie odpowiedniej techniki mycia zębów ( jak się tworzy płytka nazębna) i nitkowania.
• ilość posiłków i przekąsek w ciągu dnia ( im mniej tym lepiej),
• rodzaj diety (posiłki zawierające dużo cukrów prostych – większość produktów przetworzonych, produkty silnie oblepiające zęby – kleiste, papkowate są bardziej próchnicotwórcze niż te, które szybko wymywane są z powierzchni zębów przez ślinę)
• częstość mycia zębów; łączny czas po posiłkach, kiedy zęby nie są umyte
• profilaktyka fluorkowa (pasty do zębów z fluorem, płukanki, zabiegi profesjonalne w gabinecie stomatologiczny)
• czas spożywania posiłków – w trakcie snu, ze względu na mniejsze wydzielanie śliny pokarmy stają się bardziej próchnicotwórcze.
• Obecność chorób towarzyszących np. powodujących zmniejszone wydzielanie śliny.

W większości przypadków nie odczuwane są żadne dolegliwości, aż do bardzo zaawansowanego stanu. Bolą ubytki powstające bardzo dynamicznie (np. w słabo zmineralizowanych zębach przy złej higienie i diecie). Gdy ubytki sięgają miazgi może dojść do jej zainfekowania i pojawienia się (lub nie!) bólu. Jednocześnie ból może być odczuwalny przy początkowych ubytkach nie wymagających wykonywania wypełnień, ani profilaktyki lub też ubytkach pochodzenia niepróchnicowego, chorobie przyzębia, przeciążeniach zębów. Ból nie jest więc dobrym/ jedynym kryterium rozpoznawczym.

Postępowanie lecznicze zależy od wielu czynników i decyzję podejmuje lekarz po dokładnym zbadaniu pacjenta, ocenie zdjęć RTG oraz wywiadu. Konieczna jest również ocena ryzyka próchnicy. Lekarz dentysta określa, które z czynników najbardziej wpływają na przebieg choroby u danego pacjenta i instruuje go jak postępować, by nie pojawiały się nowe ubytki. Wypełnianie ubytków próchnicowych jest ważnym etapem leczenia, ale samo wykonanie wypełnień nie rozwiązuje problemu, gdy nadal istnieją czynniki powodujące chorobę.

Duże zaawansowane ubytki są widoczne gołym okiem. Niestety tak można wykryć jedynie co piąty! Ubytki mniej zaawansowane, na trudniej zlokalizowanych powierzchniach diagnozuje się za pomocą zdjęć RTG, zastosowania powiększenia mikroskop, podświetlania zęba.

W niektórych przypadkach, gdy próchnica nie jest dynamiczna, ubytek nie jest zaawansowany, znajduje się na powierzchni, która jest prawidłowo oczyszczana a pacjent ma małą skłonność do próchnicy – możliwe jest czekanie i obserwacja lub profilaktyka. Decyzję o sposobie leczenia podejmuje lekarz dentysta.